Manipülasyon ve Hükmü:
Manipülasyon ABD sermaye piyasası yasalarında şöyle tanımlanmaktadır: ‘… bir varlığın piyasa fiyatını kontrol ederek veya yapay bir biçimde etkileyerek yatırımcıları kandırmak amacıyla yapılan kasıtlı davranışlar. Manipülasyon bir varlığın arz ve talebini etkileyebilecek birden fazla tekniği içerebilir. Bunlar: bir firma hakkında yanlış veya yanıltıcı haberler yaymak; uygun olmayan yollarla hisse senedi sayısını kısıtlamak; hileli fiyat teklifleri veya işlemlerle varlığın talebinin yanlış veya yanıltıcı bir görünüm arz etmesine sebep olmak’

Bu tanımdan hareketle manipülasyon genel anlamda bir malın arz ve talebini etkileyerek fiyat oluşum sürecinin yönlendirilmesi olarak kabul edilebilir. Klasik İslam hukukunda bugünkü kullanılan anlamıyla manipülasyon kavramını bulmak mümkün değildir. Ancak arz, talep ve fiyatlar konusunda ayrıntılı fıkhi değerlendirmelere İslam dininin ilk dönemlerinden itibaren rastlamak mümkündür.

İslam dininde ilke olarak fiyatların arz ve talebe göre teşekkül etmesi kabul edilir. Fiyat oluşum sürecine diğer piyasa oyuncularıyla birlikte düzenleyici kurumların hatta devletin bile müdahale etmemesi istenir. Başka bir deyişle arz ve talep güçleri her türlü suni faktörden uzak, gerçek ve serbest olmalıdır. Dolayısıyla İslam dininde fiyatları arz yönünden etkileyebilecek ihtikâr ve talep yönünden etkileyebilecek her türlü fiil, aldatmacaya ve adaletsizliğe sebep olduğu için birçok İslam âlimi tarafından caiz görülmemektedir.

İhtikârla birlikte bir malın fiyatının suni olarak yükseltilmesi veya kusurunun gizlenmesi gibi fiiller de modern İslam âlimleri tarafından manipülasyon olarak değerlendirilmektedir. İlk durumda çeşitli mekanizmalar kullanarak bir malın fiyatı suni olarak yükseltilir. Burada amaç diğer alıcı ve satıcıların yönlendirilmesidir. Bir satış işleminde satışa konu olan malın kusurlarının bilerek gizlenmesi aldatmacaya yol açmaktadır. Bu tip fiiller birçok İslam âlimi tarafından caiz görülmemektedir.

Spekülasyon ve Hükmü:
Çoğu teorisyen spekülatif işlemlerin finansal piyasalara likidite kazandırdığını ve piyasa etkinliğine önemli katkılarının olduğu konusunda hemfikirdir. Bununla birlikte tarihte bolca örneği görülen kontrolsüz spekülasyonların yatırımcılara ve ekonomilere ciddi manada zarar verdiği de vakıadır. Bu sebeple spekülatörlerin piyasayı kendi çıkarlarına yönlendirecek düzeyde pozisyon almalarını önlemek amacıyla alınan çeşitli tedbirler vardır. Ayrıca başta ABD (Amerika Birleşik Devletleri) olmak üzere gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin birçoğunda spekülatif işlemleri sınırlandıran çeşitli fiyat mekanizmaları da görülmektedir.

Konvansiyonel (faizli) piyasalarda bile hakkında çeşitli düzenlemeler bulunan spekülasyon meselesi İslami sermaye piyasasında da önemli bir tartışma alanı olarak durmaktadır. Bir kazancın helal sayılabilmesi için sağlaması gereken şartlardan bir tanesi de garar ve kumar unsurlarından arî olması gereğidir. Nitekim İslam iktisatçıları ve âlimleri de spekülasyon meselesini çoğu zaman garar ve kumar olguları çerçevesinde ele almışlardır.

İlk dönem İslam iktisatçıları ve hukukçuları spekülatif işlemlerin garar (bilinmezlik) unsuru taşıdığını ve hatta bazen kumar derecesine vardığını, bu sebeple spekülasyonun İslami sermaye piyasasında caiz olmadığı görüşünde birleşmektedir. Hatta bu görüşten hareketle sermaye piyasalarını tamamen reddeden yaklaşımlar bile vardır. Ancak sabit getirili menkul kıymetler hariç, İslami yatırımcıların gelir elde etmek amacıyla kâr zarar paylaşımına dayalı olarak şirketlere ortak olmaları/hisse senedi yatırımı yapmalarının caiz olduğu üzerinde görüş birliği olan bir konudur. İşte tam da bu noktada İslam iktisatçıları bir işlemin ne zaman spekülasyon ne zaman yatırım olacağı üzerinde bir çerçeve çizmeye çalışmaktadır.

Borsa spekülasyon yeridir. Gerçek bir yatırım maksadıyla küçük birikimleri değerlendirip hem değer kaybını korumak hem de temettülerinden faydalanmak için çok iyi bir fırsattır. Ama spekülatörler borsa çarkının mevcut halinden kat be kat hızlı dönmesi için borsadadırlar. Spekülatörler olmasa borsa diye bir sistem kuramazsınız. Bunlar borsanın seri işlemesinin sebebidir. Yoksa eldeki yatırım için olan hisse senetlerini istendiğinde alıcı bulmak zordur. Ancak Sermaye Piyasası Kurulu bu işi halka açık şirketler gibi kurallara bağlamıştır. (Muharrem Karslı, “İslam Açısından Borsa” (İlmi Tartışmalar Dizisi), s. 146-148)

Bu itibarla AAOIFI, yatırım amaçlı olabileceği gibi fiyat değişimlerinden yararlanma şeklinde ticari gayeyle alım-satımı caiz görür. Hayyat da, nominal değerinden düşük ya da yüksek fiyattan hisse senedinin alım satımının caiz olacağını belirtirken hisse senedinin ödenmiş sermaye yanı sıra ihtiyatî sermaye ve dağıtılmamış kârdan bir pay olduğunu, bunun şirketin başarısı veya başarısızlığı, aynî mevcudatdaki fiyat değişimleri ve piyasa şartları itibarıyla mümkün olduğunu açıklar. (Faizsiz Finans Standartları, Karar no: 21 (3/2), s. 554. 128 Hayyat, eş-Şerikat, II, 216-217)

-----------------------------------------------
Manipülasyonda daha organize bir yaklaşım varken spekülasyonda bir yatırım tarzı ön plana çıkmaktadır. Bu bağlamda fiyatı yukarı götüren insanların özel gruplarında tüyo, insider info kabilinden bilgilerle hisseye giren gruplarla birlikte hareket etmek de bir çeşit manipülasyon demektir ve caiz değildir.

Özetleyecek olursak ilk dönem İslam iktisatçıları ve hukukçuları spekülatif işlemlerin garar (belirsizlik) unsuru taşıdığını ve hatta bazen kumar derecesine vardığını, bu sebeple spekülasyonun İslami sermaye piyasasında caiz olmadığı görüşünde birleşmektedir. Hatta bu görüşten hareketle sermaye piyasalarını tamamen reddeden yaklaşımlar bile vardır. Ancak sabit getirili menkul kıymetler hariç, İslami yatırımcıların gelir elde etmek amacıyla kâr zarar paylaşımına dayalı olarak şirketlere ortak olmaları/hisse senedi yatırımı yapmalarının caiz olduğu üzerinde görüş birliği olan bir konudur. İşte tam da bu noktada İslam iktisatçıları bir işlemin ne zaman spekülasyon ne zaman yatırım olacağı üzerinde bir çerçeve çizmeye çalışmaktadır.

Spekülasyon ve manipülasyon arasındaki en bariz fark, niyettir.